TPHCM cần một tầm nhìn 'vượt tầm' để bứt phá phát triển

Trước thềm Đại hội Đại biểu Đảng bộ TPHCM lần thứ I, nhiệm kỳ 2025-2030, PGS.TS Trần Đình Thiên, Thành viên Hội đồng Tư vấn chính sách của Thủ tướng Chính phủ, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, đã có buổi trao đổi với Báo điện tử Chính phủ xung quanh tầm nhìn, mục tiêu và sứ mệnh của TPHCM trong nhiệm kỳ mới.

Thưa ông, là chuyên gia có nhiều gắn bó với TPHCM, ông đánh giá như thế nào về những điểm sáng của Thành phố trong chặng đường 2020-2025 đã qua? Theo ông, điều gì tạo nên những điểm sáng ấy?

PGS.TS Trần Đình Thiên: Khi đánh giá TPHCM hiện nay, cần nhìn trên phạm vi "thành phố sau sáp nhập" gồm TPHCM, Bình Dương và Bà Rịa -Vũng Tàu, thay vì chỉ giới hạn ở TPHCM trước đây. Vì vậy, các "điểm sáng" phải được xem xét trên cả 3 địa phương hợp thành, nếu chỉ soi riêng TPHCM cũ sẽ không phản ánh đúng thực tế mới.

Trước hết, vùng này trải qua biến cố: Là tâm dịch COVID-19 khi đang là trung tâm hội nhập quốc tế, nơi mật độ dân cư và giao thương rất cao. Việc trụ vững trong đại dịch, giữ được mạch vận hành thiết yếu và nhanh chóng khôi phục là một điểm sáng nổi bật, có được nhờ sự hỗ trợ đặc biệt của Trung ương, của cả nước, cùng nỗ lực kiên cường của chính 3 địa phương. Điều đó thể hiện nội lực, sự thống nhất ý chí và khát vọng vươn lên rất mạnh mẽ. TPHCM chịu tổn thương nặng nề nhưng đã phục hồi; Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu cũng chứng tỏ năng lực vượt khó, đặc biệt Bình Dương giữ vững vai trò "đầu kéo" FDI, duy trì mạch kết nối với chuỗi giá trị toàn cầu - một thành công xuất sắc trong bối cảnh đứt gãy chuỗi cung ứng.

Kinh tế cả 3 địa phương có giai đoạn suy giảm, nhiều nguyên nhân đến từ yếu tố khách quan hơn là nội tại. Quan trọng hơn, ngay khi bước vào nhịp phục hồi, cả ba địa phương đã chứng tỏ được nội lực vững chắc cùng khát vọng phát triển, tạo nền cho bứt phá trong điều kiện tăng trưởng chung gặp khó.

Một điểm nhấn cần đặc biệt ghi nhận là Bình Dương, đó là liên tục dẫn dắt mô hình tăng trưởng dựa trên đô thị thông minh - sáng tạo, vươn lên tiệm cận chuẩn mực quốc tế. Từ xuất phát điểm thấp cách đây hai thập niên, Bình Dương bứt tốc về thu nhập, công nghiệp và thu hút FDI, nhưng "điểm sáng chói" chính là định vị chiến lược trở thành lực lượng cạnh tranh toàn cầu ở khía cạnh đô thị sáng tạo. Trong cấu phần "TPHCM mở rộng", Bình Dương là trụ cột quan trọng, là hình mẫu tự lực - tự cường đáng để nhấn mạnh.

Vài năm gần đây, TPHCM cũ nhận được sự quan tâm lớn của Trung ương, thể hiện qua Nghị quyết 98/2023/QH15 của Quốc hội với cơ chế đặc thù. Thành phố đã "vật lộn" để tìm lối mở, từng bước hiện thực hóa khát vọng trỗi dậy qua các hướng đi như trung tâm tài chính, mô hình "thành phố trong thành phố" ở Thủ Đức, tái thiết kế - quy hoạch không gian đô thị theo hướng hấp dẫn hơn. Các cách tiếp cận mới như phát triển đô thị định hướng giao thông (TOD), mở các hành lang phát triển dọc sông, thúc đẩy khu Thủ Thiêm… cho thấy động lực đổi mới đang được cụ thể hóa.

Trước thềm hợp nhất 3 địa phương, định hướng phát triển của "thành phố mới" thể hiện mức độ thống nhất cao, tinh thần và khát vọng được nhân bội. Tầm nhìn không chỉ "vươn tầm" mà hướng tới "vượt tầm", xác lập thế và lực mới, xây dựng chiến lược phát triển đột phá hơn là phép cộng cơ học của ba địa phương mạnh.

Tất nhiên, đi cùng điểm sáng vẫn còn không ít khó khăn, hạn chế và thách thức. Tuy vậy, động thái chuyển mình hiện nay rất mạnh và tích cực: Giữ mạch hội nhập quốc tế, nâng uy tín quốc gia trong giai đoạn biến động và đang từng bước định hình mô hình tăng trưởng mới phù hợp với bối cảnh sau đại dịch và xu thế toàn cầu. Đây là nền tảng để TPHCM mới bứt phá trong giai đoạn tới.

Hạ tầng và thể chế vẫn được xem là những điểm nghẽn của TPHCM trong nhiệm kỳ qua. Theo ông, làm thế nào để xóa những điểm nghẽn này, giúp Thành phố đột phá hơn trong nhiệm kỳ tới?

PGS.TS Trần Đình Thiên: Những hạn chế hiện nay là hệ quả tích tụ của nhiều năm khi tư duy phát triển chưa đủ thông thoáng và khung thể chế còn ràng buộc. Vì vậy, các điều kiện hạ tầng và nền tảng phát triển của TPHCM nói chung vẫn chưa mạnh. Ở khu vực TPHCM (cũ), các vấn đề ùn tắc giao thông, ngập nước, ô nhiễm môi trường kéo dài là di chứng của mô hình đô thị - công nghiệp theo cách truyền thống. Để giải quyết các vấn đề này đòi hỏi thời gian, nguồn lực rất lớn và phải bắt đầu từ tháo gỡ thể chế trên nền một tầm nhìn hoàn toàn mới.

Bình Dương là địa phương ý thức sớm về vai trò hạ tầng nên nỗ lực đầu tư rất quyết liệt. Tuy vậy, dù "đường trong tỉnh" đã thông, bài toán vẫn chưa thể giải quyết triệt để nếu thiếu kết nối liên vùng. Nhu cầu phát triển mạnh mẽ của Bình Dương vượt quá năng lực của hạ tầng đô thị và hạ tầng kết nối hiện có. Bà Rịa - Vũng Tàu cũng đối mặt tình trạng tương tự với các điểm nghẽn kết nối (như hướng Biên Hòa, kết nối cảng), trong đó có những phần việc gắn chặt với vai trò điều phối, đầu tư của Trung ương.

Điểm tích cực là công tác lập quy hoạch vừa qua đã nhận diện khá rõ các nút thắt cho cả ba cấu phần của "TPHCM mới", đồng thời đặt ra mục tiêu và giải pháp định hướng: Nếu triển khai tốt, có thể hình thành một "siêu đô thị" thông thoáng và có sức bật.

Theo tôi, ưu tiên số một là giao thông. Tầm nhìn hiện đại không thể chỉ dựa vào đường bộ, mà cần trục đường sắt làm xương sống. Liên kết TPHCM với Bà Rịa - Vũng Tàu và Bình Dương nên đặt trên nền tảng đường sắt (trong đó có đường sắt trên cao), gắn kết thẳng với sân bay Long Thành. Dù tổng mức đầu tư có thể tới 30-40 tỷ USD nhưng hướng tiếp cận này khả thi về huy động nguồn lực nếu có cơ chế phù hợp.

Song song, cần "mở lối" từ sông và biển, phát triển các hành lang dọc sông, tái cấu trúc hệ thống cảng với vai trò trung chuyển quốc tế của Cái Mép - Thị Vải, tính toán hướng phát triển Cần Giờ ở tầm xa. Kết nối hàng không chuyển trọng tâm sang Long Thành phải đi kèm mạng kết nối đồng bộ, tránh độ trễ hạ tầng. Đây là bài toán liên vùng, đòi hỏi vai trò Trung ương cùng sự chủ động của TPHCM. Quan trọng hơn, tầm nhìn phải được "hóa thân" thành các tuyến - trục - dự án cụ thể: Đường sắt trục, hành lang ven sông, không gian ngầm đô thị… và cả việc khai thác "không gian không trung" (UAV, drone) để hỗ trợ logistics đô thị trong tương lai.

Mọi đột phá hạ tầng đều cần đi kèm đột phá thể chế. Nguyên tắc đã rõ: Trao quyền rộng hơn, linh hoạt hơn cho TPHCM, bởi quy mô, cấu trúc, mức độ phức tạp của một đại đô thị, siêu đô thị vùng sông nước đang đối mặt cả thách thức biến đổi khí hậu, nước biển dâng. Thực tiễn cho thấy, nếu TPHCM được phân quyền "đúng và đủ", sẽ phát huy tối đa năng lực trí tuệ, vốn, và kết nối, từ đó tháo gỡ các điểm nghẽn.

Việc đề xuất áp dụng cơ chế Nghị quyết 98 không chỉ cho TPHCM (cũ) mà mở rộng sang Bà Rịa - Vũng Tàu và phần Bình Dương là hướng đi đúng, nhưng vẫn chưa đủ. Do đó, cần tiếp tục mở rộng thẩm quyền, nguồn lực và cơ chế phối hợp Trung ương - địa phương để tạo "hợp lực" và "cộng hưởng lực", biến tầm nhìn phát triển thành các dự án hạ tầng liên vùng quy mô lớn, đồng bộ và hiệu quả. Đây là cách tiếp cận phù hợp nhất để TPHCM bứt phá.

TPHCM hội tụ đủ điều kiện trở thành siêu đô thị hiện đại

Dự thảo báo cáo chính trị Đại hội Đảng bộ TPHCM lần thứ I nêu mục tiêu đến năm 2030, TPHCM trở thành đô thị văn minh, hiện đại, trung tâm đổi mới sáng tạo của khu vực và tiến tới "siêu đô thị quốc tế" vào năm 2045, ông nhìn nhận thế nào về tính khả thi của tầm nhìn này trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu ngày càng gay gắt?

PGS.TS Trần Đình Thiên: Đây là một mục tiêu hoàn toàn khả thi. Tự thân TPHCM đã mang vóc dáng, tầm vóc và năng lực ở quy mô khu vực. Trong Đông Nam Á, số đô thị có quy mô tương đương không nhiều, có thể so sánh với Jakarta, Bangkok ở một số phương diện. Hạn chế hiện nay là thu nhập (GRDP) bình quân đầu người của TPHCM vẫn thấp hơn các siêu đô thị trong khu vực, đó chính là "điểm cần tạo thế và tạo đà" để TPHCM bứt phá. Tuy nhiên, xét về các điều kiện cốt lõi để một siêu đô thị vươn lên hiện đại, TPHCM cơ bản đã hội đủ.

Về cấu trúc "đô thị sáng tạo - công nghiệp công nghệ cao - tài chính - cảng biển", Bình Dương đã định hình vai trò trung tâm công nghiệp công nghệ cao gắn với đô thị sáng tạo toàn cầu; TPHCM (cũ) đang xúc tiến trung tâm tài chính quốc tế, cùng với trụ cột thương mại - dịch vụ ở tầm tương xứng. Ngoài ra, cụm cảng Cái Mép - Thị Vải giữ vai trò trung chuyển quốc tế, triển vọng mở rộng rất lớn; nếu kết hợp hướng phát triển Cần Giờ và thiết kế một khu thương mại tự do thì "tổ hợp siêu cảng - siêu đô thị cảng biển" sẽ là động cơ bùng nổ tăng trưởng.

Từ góc nhìn không gian phát triển, TPHCM còn có lợi thế hướng biển (Cần Giờ, đô thị lấn biển quy mô lớn), liên kết du lịch ven biển (Hồ Tràm) và một "hậu phương" rộng mở khi tích hợp với Đồng Nai, Tây Ninh, Long An. Hệ sinh thái đổi mới sáng tạo đang hình thành: Khu Công nghệ cao (khu vực Quận 2 – Quận 9 cũ/Thủ Đức) kết nối các cụm đại học ở Bình Dương; khi các tập đoàn lớn gia nhập, có cơ sở để hình thành trung tâm đổi mới sáng tạo quy mô khu vực.

Dù đi sau và đối mặt cạnh tranh gay gắt nhưng TPHCM nắm nhiều "thiên thời - địa lợi" của người đi sau, đó là khả năng chọn lọc công nghệ cao, mô hình hiện đại và bước đi chiến lược. Với khát vọng đang lên rất cao và sứ mệnh cả nước giao phó, đầu tàu tăng trưởng hai con số bền vững trên nền tảng công nghệ, đô thị sáng tạo, TPHCM có cơ hội rút ngắn khoảng cách, thậm chí vượt lên ở những lĩnh vực mũi nhọn.

Một nền tảng mềm không kém phần quan trọng là "văn hóa tiên phong" của Sài Gòn - TPHCM: văn hóa sông nước, tinh thần khai phá, dám đi trước mở đường. Nếu được định hình, củng cố và phát huy đúng cách, bản sắc ấy sẽ hòa nhịp với xu thế đổi mới sáng tạo, trở thành động lực quan trọng để TPHCM thực hiện khát vọng vươn tầm khu vực và quốc tế.

Nhiệm kỳ tới, TPHCM xác định các trụ cột phát triển như trung tâm công nghiệp - logistics, tài chính quốc tế, du lịch - văn hóa, giáo dục - y tế - khoa học công nghệ. Theo ông, trụ cột nào cần ưu tiên nhất để Thành phố tạo được sức bật trong 5 năm tới?

PGS.TS Trần Đình Thiên: Với nội lực hiện có, TPHCM chỉ thực sự "đúng tầm" khi đồng thời triển khai đầy đủ các trụ cột chiến lược, qua đó tạo thế thu hút mạnh mẽ nguồn lực bên ngoài. Nếu chỉ chọn một vài ưu tiên rời rạc, hình ảnh thành phố sẽ bị nhìn nhận là "chưa tới tầm", làm giảm kỳ vọng và sự sẵn sàng đồng hành của các đối tác quốc tế.

Thành phố cần kiên quyết theo đuổi những mục tiêu khó nhất: Xây dựng trung tâm tài chính quốc tế; hình thành trung tâm đổi mới sáng tạo bắt nhịp ngay với làn sóng công nghệ mới; phát triển trung tâm logistics hiện đại dựa trên "bộ ba" trung chuyển-hàng không (Long Thành), hàng hải (Cái Mép - Thị Vải) và hướng biển Cần Giờ gắn với khu thương mại tự do. Những "tọa độ lớn" này không vượt quá khả năng của TPHCM; ngược lại, chính là cách khai mở nội lực cực lớn đang có.

Vấn đề cốt lõi không phải "chọn ít để tập trung", mà là thiết kế một cuộc chơi đủ tầm, tạo cộng hưởng giữa các trục ưu tiên là ài chính - công nghệ cao - logistics - thương mại tự do - đô thị sáng tạo. Khi các tuyến mũi nhọn được kiến tạo đồng bộ, mỗi mảnh ghép sẽ gia cường cho phần còn lại, nhân bội sức hút đầu tư và nâng vị thế cạnh tranh quốc tế.

Do đó, phương án "làm đồng thời các trục lớn" như dự thảo báo cáo đề xuất là phù hợp với năng lực và khát vọng của TPHCM, vừa tận dụng được cơ hội của thời cuộc, vừa khẳng định tầm chơi ngang hàng với các siêu đô thị trong khu vực, qua đó thu hút nguồn lực, công nghệ, nhân tài ở quy mô toàn cầu.

Kỳ vọng một TPHCM "vượt tầm"

Ông kỳ vọng gì ở TPHCM trong nhiệm kỳ mới"?

PGS.TS Trần Đình Thiên: Tôi kỳ vọng đối với TPHCM không chỉ là "vươn mình", mà phải "vượt tầm", vươn lên một đẳng cấp mới tương xứng với nội lực. Muốn "vượt tầm cho đúng tầm", cần một số yếu tố then chốt.

Thứ nhất, trao quyền và giao trách nhiệm đủ lớn cho TPHCM. Khi được phân quyền thực chất kèm cơ chế chịu trách nhiệm rõ ràng, Thành phố sẽ có động lực chủ động, lựa chọn phương án tối ưu và hành động hiệu quả. TPHCM nên được thí điểm đi trước ở những lĩnh vực mới, theo mô hình "địa phương tự quyết - tự làm - tự chịu trách nhiệm", trở thành hình mẫu cải cách.

Thứ hai, định hình tầm nhìn "từ tương lai nhìn về hiện tại". Không gian phát triển của TPHCM không thể chỉ bó hẹp trên mặt đất. Cần mở rộng mạnh sang "không gian đại dương" (kinh tế biển, cảng trung chuyển quốc tế, năng lượng, tài nguyên biển…) và "không gian bầu trời" (kinh tế tầm thấp, vận tải đô thị trên không, phương tiện bay không người lái/taxi bay). Đây vừa là lời giải cho ách tắc, ngập lụt, chật chội, vừa tạo nền công nghiệp mới (thiết kế, chế tạo, dịch vụ hàng không đô thị) cho thành phố, cho cả nước và xuất khẩu.

Thứ ba, bứt phá trong "không gian số". Kinh tế số mở ra biên độ tăng trưởng gần như vô hạn; nếu đi đầu về hạ tầng số, dữ liệu, AI và các nền tảng mở, TPHCM sẽ nhân bội năng suất, tái cấu trúc dịch vụ công - logistics - công nghiệp đô thị theo chuẩn hiện đại.

Song song, phải gắn chặt các hướng đi trên với trung tâm tài chính quốc tế, trung tâm đổi mới sáng tạo, logistics trung chuyển (hàng không Long Thành - hàng hải Cái Mép - Thị Vải - hướng biển Cần Giờ) và các khu thương mại tự do. Những "tọa độ lớn" này phù hợp với năng lực hiện có của TPHCM. Vấn đề cốt lõi là thiết kế cuộc chơi đủ tầm để tạo cộng hưởng giữa các trục ưu tiên, thay vì ưu tiên rời rạc.

Theo tôi, "vươn tầm" là điều chắc chắn TPHCM làm được; mục tiêu phải là "vượt tầm" - bứt qua đẳng cấp hiện tại để khẳng định vai trò một siêu đô thị cạnh tranh toàn cầu. Với nội lực mạnh và cách tiếp cận đúng (trao quyền - chịu trách nhiệm, tầm nhìn từ tương lai, mở rộng không gian phát triển, liên kết công nghệ cao - tài chính - logistics), TPHCM hoàn toàn có năng lực để thực thi và hiện thực hóa khát vọng đó.

Xin trân trọng cám ơn ông!

Anh Thơ (thực hiện)